85 məhsul tapıldı
Prosessor (bəzən processor və ya CPU adlandırılır) kompüterlərin və digər elektron cihazların ürəyi sayılır. Onun tarixi 1970-ci illərin əvvəllərinə gedib çıxır. İlk kommersiya məqsədli prosessor Intel 4004 idi və cəmi 2300 tranzistordan ibarət idi. Bu prosessor çox sadə əməliyyatları yerinə yetirə bilsə də, dövrü üçün inqilabi sayılırdı. Ardınca 1974-cü ildə Intel 8080 çıxdı və artıq şəxsi kompüterlərin təməli qoyuldu. 1980-ci illərdə prosessorların sürəti artdı, tranzistor sayı on minlərlə oldu və CPU-lar fərdi kompüterlərdə geniş yayıldı. 1990-cı illərdə prosessor texnologiyası yeni mərhələyə keçdi: Pentium seriyası sürət, qrafika və çoxlu tapşırıq icrası ilə seçildi. XXI əsrdə isə prosessor texnologiyaları daha da təkmilləşdi – nüvələrin sayı artdı, sürətlər yüksəldi, enerji səmərəliliyi yaxşılaşdı. Bu gün biz milyardlarla tranzistorlu prosessor modellərindən istifadə edirik. Mobil cihazlarda da xüsusi prosessor çipləri yaradıldı ki, bu da CPU anlayışının təkcə kompüterlərlə məhdudlaşmadığını göstərir. Beləliklə, prosessor sadə hesablama alətindən müasir texnologiyanın beyninə çevrildi.
Prosessor (processor və ya CPU) hər bir əməliyyatı idarə edən əsas komponentdir. Onun işi sadə dillə desək, verilənləri qəbul etmək, emal etmək və nəticəni ötürməkdir. Prosessor saniyədə milyonlarla əməliyyat icra edə bilir. CPU üç əsas blokdan ibarətdir: idarəetmə bloku, arifmetik-məntiqi blok və registrlər. İdarəetmə bloku bütün komputer hissələrinə siqnallar göndərərək işin koordinasiyasını təmin edir. Arifmetik-məntiqi blok riyazi və məntiqi hesablamaları yerinə yetirir. Registrlər isə məlumatların müvəqqəti saxlanıldığı sahədir. Prosessor həmçinin əmrlərin icra ardıcıllığını müəyyən edir. Nüvələrin sayı prosessorun eyni anda neçə əməliyyat yerinə yetirə biləcəyini göstərir. Məsələn, iki nüvəli CPU bir neçə işi paralel görə bilər, amma səkkiz nüvəli prosessor daha mürəkkəb tapşırıqları eyni vaxtda emal edə bilir. Sürət isə gigahertz (GHz) ilə ölçülür – bu rəqəm nə qədər yüksəkdirsə, prosessor bir o qədər sürətli işləyir. Prosessorun iş prinsipi sadə görünə bilər, amma əslində hər əməliyyatı koordinasiya edən mürəkkəb və dəqiq mexanizmdir.
Prosessorun sürəti və nüvələrin sayı onun performansını müəyyən edən əsas göstəricilərdir. Sürət adətən gigahertz (GHz) ilə ölçülür və bu, prosessorun saniyədə neçə əməliyyat icra edə biləcəyini göstərir. Məsələn, 3.5 GHz sürətə malik prosessor saniyədə milyardlarla əməliyyat həyata keçirir. Lakin təkcə tezlik yetərli deyil, nüvələrin sayı da böyük rol oynayır. Əvvəllər prosessorlar tək nüvəli idi və yalnız bir əməliyyatı yerinə yetirə bilirdi. Zamanla texnologiyanın inkişafı ilə iki, dörd, səkkiz və hətta on altı nüvəli CPU modelləri ortaya çıxdı. Çox nüvəli prosessor eyni anda bir neçə işi paralel şəkildə idarə edə bilir. Bu isə multitasking — yəni bir neçə proqramın eyni vaxtda problemsiz işləməsi üçün vacibdir. Oyunçular, dizaynerlər və proqramçılar çox nüvəli prosessorlardan daha çox faydalanırlar, çünki onların işləri eyni vaxtda müxtəlif əməliyyatların icrasını tələb edir. Burada həmçinin enerji səmərəliliyi də önəmlidir. Çox nüvəli, amma az enerji sərf edən prosessor həm performans, həm də uzunömürlülük baxımından ideal seçim hesab olunur.
Prosessorun performansına təsir edən başqa mühüm amil keş yaddaşdır. Keş yaddaş prosessorla RAM arasında yerləşən müvəqqəti yaddaşdır və ən çox istifadə olunan məlumatları saxlayır. Bu yaddaş sayəsində prosessor məlumatlara daha tez çatır və əməliyyat sürəti artır. Keş yaddaş adətən üç səviyyədə olur: L1, L2 və L3. L1 ən sürətli, amma ən kiçik həcmlidir, L3 isə daha böyük, amma nisbətən yavaşdır. Müasir prosessor modellərində bu üç səviyyə birlikdə işləyərək optimal balans yaradır. Texnoloji proses isə prosessor istehsalında istifadə olunan tranzistorların ölçüsünü göstərir. Məsələn, 7nm və ya 5nm texnoloji prosesli prosessorlar daha az enerji sərf edir və daha yüksək performans təmin edir. Bu, həm də CPU-nun qızma səviyyəsini azaldır və daha stabil işləməsini təmin edir. Beləliklə, həm keş yaddaş, həm də texnoloji proses prosessorun ümumi gücündə böyük rol oynayır. İstifadəçilər prosessor seçərkən yalnız nüvələrə və tezliyə deyil, bu parametrlərə də diqqət etməlidirlər.
Müasir dövrdə prosessor modelləri çoxşaxəli istifadə sahələrinə görə fərqlənir. Ənənəvi olaraq masaüstü kompüterlər üçün hazırlanan prosessorlar güclü performans və genişlənmə imkanları ilə seçilir. Noutbuk prosessorları isə daha çox enerji qənaəti və kompakt ölçü ilə fərqlənir. Mobil cihazlarda istifadə olunan CPU çipləri isə xüsusi olaraq batareya ömrünü uzatmaq və istiliyi azaltmaq üçün optimallaşdırılıb. Müasir prosessor növləri arasında fərqlər təkcə quruluşda deyil, həm də texnoloji prosesdə özünü göstərir. Məsələn, 5nm texnologiyası ilə istehsal olunan yeni processor modelləri həm daha güclü, həm də enerji baxımından daha qənaətcil olur. Həmçinin oyun üçün nəzərdə tutulan prosessorlar, serverlərdə istifadə edilən yüksək nüvəli modellər və gündəlik iş üçün orta səviyyəli CPU-lar arasında da fərqlər var. Server prosessorları yüzlərlə nüvəyə qədər çata bilir, oyun prosessorları isə yüksək tezlik və güclü qrafik emalı ilə seçilir. Bu fərqlər istifadəçinin ehtiyacına görə ən uyğun prosessoru seçməsini təmin edir.
Prosessor bazarında ən böyük rəqabət Intel və AMD şirkətləri arasında gedir. Intel uzun illərdir bu sahədə lider mövqedə olub və xüsusilə sabit performansı ilə seçilir. Onların Core i3, i5, i7 və i9 seriyaları müxtəlif kateqoriyadakı istifadəçilərə xidmət edir. AMD isə son illərdə Ryzen seriyası ilə böyük populyarlıq qazanıb. Ryzen prosessorları daha çox nüvə və daha münasib qiymət təklif edir, buna görə də həm oyunçular, həm də peşəkar istifadəçilər arasında sevilir. Intel prosessorları adətən daha yüksək saat tezliyi və daha güclü tək nüvə performansı ilə fərqlənir. AMD prosessorları isə çox nüvəli tapşırıqlarda və multitaskingdə üstünlük göstərir. Həmçinin AMD yeni texnoloji proseslərdən istifadə etməklə bazarda Intel ilə bərabərləşib. Müştəri üçün seçim zamanı əsas amil onun məqsədidir: oyun və yüksək tələbatlı tətbiqlər üçün həm Intel, həm də AMD prosessor modelləri uyğundur, amma büdcə baxımından AMD çox vaxt daha sərfəli çıxır.
Prosessor anlayışı yalnız masaüstü və noutbuklarla məhdudlaşmır. Mobil cihazlarda istifadə olunan CPU modelləri də sürətlə inkişaf edir. Bu prosessorlar daha çox enerji qənaəti və istilik idarəçiliyi üzərində qurulub, çünki smartfon və planşetlərdə batareya ömrü əsas faktordur. ARM arxitekturasına əsaslanan prosessorlar mobil bazarda dominant mövqedədir. Qualcomm-un Snapdragon seriyası, Apple-ın öz prosessorları və Samsung-un Exynos modelləri mobil texnologiyada əsas rolları oynayır. Bu prosessorlar yalnız zəng və mesaj üçün deyil, oyun, fotoqrafiya, video montaj və süni intellekt funksiyaları üçün də güclü performans təmin edir. Məsələn, müasir mobil prosessorlar artıq çox nüvəli olur və GPU ilə birlikdə işləyərək yüksək qrafik keyfiyyəti təqdim edir. Həmçinin 5G dəstəyi də mobil prosessorlarda standartlaşır. Texnoloji proses baxımından 5nm və hətta 3nm istehsalat norması mobil CPU-ları daha güclü və daha az enerji sərf edən hala gətirir. Beləliklə, mobil cihazlarda istifadə olunan prosessor modelləri gündən-günə masaüstü prosessorlarla müqayisə oluna biləcək gücə çatır.
Prosessor seçimi istifadəçinin məqsədindən asılı olaraq dəyişir. Oyun üçün prosessor seçilərkən yüksək saat tezliyi və güclü nüvələr vacibdir. Video montaj, dizayn və proqramlaşdırma kimi peşəkar işlərdə isə çox nüvəli prosessorlar daha effektivdir. Gündəlik istifadə üçün orta səviyyəli processor modelləri kifayətdir və həm sərfəli qiymət, həm də normal performans təqdim edir. Prosessor seçərkən onun texnoloji prosesi də nəzərə alınmalıdır – daha kiçik nanometr istehsalat norması həm daha az enerji sərfiyyatı, həm də daha yaxşı performans deməkdir. Keş yaddaş həcmi də mühüm rol oynayır, çünki tez-tez istifadə olunan məlumatların daha sürətli işlənməsinə imkan verir. İstifadəçi həmçinin ana plata ilə uyğunluğu da yoxlamalıdır, çünki yanlış seçim sabitlik problemlərinə səbəb ola bilər. Prosessor seçimi edərkən büdcə, məqsəd və gələcəkdə modernləşdirmə imkanları nəzərə alınmalıdır. Çünki CPU cihazın ürəyidir və düzgün seçim illərlə sabit və güclü performans təmin edir.
Oyun dünyasında prosessor seçimi qrafik kartı qədər vacibdir. Çünki ən güclü GPU belə zəif CPU ilə işləyərkən performans məhdudlaşır. Oyun üçün prosessor seçərkən əsas meyar yüksək saat tezliyi və çox nüvəli performansdır. Məsələn, 6 və ya 8 nüvəli prosessorlar müasir oyunların əksəriyyəti üçün ideal sayılır. Intel-in i5 və i7 seriyası, həmçinin AMD Ryzen 5 və Ryzen 7 modelləri oyunçular arasında ən çox seçilənlərdir. Bu prosessorlar həm yüksək FPS təmin edir, həm də multitasking imkanlarını gücləndirir. Çünki oyun zamanı çox vaxt əlavə proqramlar da işləyir – yayım proqramı, səs tətbiqləri və ya brauzer. CPU bu yüklərin öhdəsindən problemsiz gəlməlidir. Bundan başqa, keş yaddaş həcmi və texnoloji proses də oyun performansına təsir göstərir. Daha çox keş yaddaşı olan və 7nm və ya 5nm texnoloji proseslə istehsal edilən prosessorlar həm daha sürətli, həm də daha az enerji sərf edən olur. Oyun üçün prosessor seçərkən həmçinin gələcək modernləşdirmə imkanı da nəzərə alınmalıdır ki, yeni çıxacaq oyunlarda performans problemi yaranmasın.
İş və təhsil məqsədilə prosessor seçərkən oyun və ya dizayn qədər güclü modellərə ehtiyac olmur. Burada əsas meyar enerji səmərəliliyi və sabitlikdir. Ofis proqramları, onlayn dərslər, araşdırmalar və gündəlik işlər üçün 4 nüvəli prosessor kifayət edir. Intel Core i3 və ya i5 seriyası, eləcə də AMD Ryzen 3 və Ryzen 5 modelləri bu kateqoriya üçün optimaldır. Bu prosessorlar həm münasib qiymətə əldə olunur, həm də uzunmüddətli sabit performans təqdim edir. Təhsil üçün seçilən CPU modellərində əsas diqqət multitasking qabiliyyətinə yönəlməlidir, çünki tələbələr eyni vaxtda brauzer, ofis proqramı və dərs tətbiqləri ilə işləyirlər. Prosessorun GHz dəyəri çox yüksək olmasa da, orta səviyyəli göstərici kifayət edir. Həmçinin enerji qənaətcil prosessorlar noutbuklarda batareya ömrünü uzadır, bu da tələbələr üçün böyük üstünlükdür. İş mühitində isə prosessor sabitliyi təmin etməlidir ki, gündəlik tapşırıqlar problemsiz icra olunsun. Beləliklə, iş və təhsil üçün orta seqment CPU modelləri ən doğru seçim sayılır.
Prosessor texnologiyası daim inkişaf edir və gələcəkdə daha böyük dəyişikliklər gözlənilir. Artıq bir çox istehsalçı prosessor modellərinə süni intellekt funksiyalarını birbaşa inteqrasiya edir. Bu, CPU-nun yalnız hesablamaları deyil, həm də maşın öyrənməsi və verilənlər analitikası kimi mürəkkəb prosesləri idarə etməsinə imkan verir. Süni intellekt dəstəyi olan prosessorlar daha sürətli məlumat emalı təmin edir və xüsusi tapşırıqları GPU-dan asılı olmadan icra edə bilir. Digər bir istiqamət enerji qənaətidir. Müasir processor modelləri 7nm, 5nm və hətta 3nm texnoloji proseslə istehsal olunur ki, bu da həm gücü artırır, həm də enerji sərfiyyatını minimuma endirir. Bu xüsusiyyət xüsusilə noutbuk və mobil cihazlarda istifadəçilərə uzunmüddətli batareya ömrü qazandırır. Gələcəyin prosessorlarında həmçinin təhlükəsizlik funksiyalarının gücləndirilməsi nəzərdə tutulur. Məsələn, daxili şifrələmə modulları və məlumat qoruma texnologiyaları artıq yeni CPU-larda tətbiq olunmağa başlayıb. Beləliklə, gələcək prosessor texnologiyaları yalnız performansa deyil, həm də süni intellekt, enerji qənaəti və təhlükəsizlik kimi sahələrə fokuslanacaq.
Prosessor seçimi hər bir istifadəçi üçün uzunmüddətli nəticə doğuran qərardır. Düzgün prosessor seçildikdə cihaz illərlə sabit və güclü işləyir. İstər oyun, istər dizayn, istərsə də təhsil məqsədilə istifadə olunsun, hər bir halda prosessor cihazın əsas ürəyi sayılır. Əgər seçim yalnız qiymət əsasında edilirsə, gələcəkdə performans məhdudiyyətləri yarana bilər. Buna görə də prosessor seçərkən nüvələrin sayı, saat tezliyi, keş yaddaş həcmi və texnoloji prosesi nəzərə almaq vacibdir. Oyunçular üçün yüksək GHz və çox nüvəli prosessor, iş və təhsil üçün isə daha sadə CPU modelləri ideal seçimdir. Premium seqmentdəki processor modelləri daha baha olsa da, uzunömürlü istifadədə sərfəli çıxır. Gələcəkdə süni intellekt və enerji qənaətli prosessorlar bazarda standart olacaq və bu da istifadəçilərə daha çox imkan yaradacaq. Yekunda belə demək olar: düzgün prosessor seçimi məhsuldarlığı artırır, vaxt qənaəti yaradır və istifadəçiyə uzunmüddətli rahatlıq gətirir. Prosessor yalnız bir hissə deyil, bütün sistemin uğurunun açarıdır.
